Ιαπωνικές θίνες
Το «Εγκώμιο της Σκιάς» του Junichiro_Tanizaki ήταν η πρώτη αυθεντική γιαπωνέζικη ανάμνηση που μπορώ, αμυδρά να θυμηθώ. Ήταν μια έκδοση (μάλλον) σε βίπερ που εκείνα τα χρόνια γνώριζαν μεγάλη άνθιση. Ήμουν πολύ μικρός, το βιβλιαράκι το είχε αγοράσει ο πατέρας μου και ο τίτλος του και το όνομα του Junichiro_Tanizaki μου εντυπώθηκαν. Λίγο αργότερα στο γυμνάσιο προσπάθησα να το διαβάσω, δεν θυμάμαι τίποτα πάρα μόνο ένα αίσθημα απογοήτευσης και δυσφορίας. Ήταν κάτι άλλο από αυτό που είχα φαντασιωθεί, δεν καταλάβαινα.
Πέρασαν χρόνια και η Ιαπωνία ήρθε πιο κοντά, καθώς ο πλανήτης κάθε δεκαετία στένευε όλο και πιο πολύ …
Έτσι νόμιζα, έτσι νομίζουμε όλοι, τώρα την εποχή της πληροφορικής έκρηξης και παγκοσμιοποίησης. Αλλά έτσι δεν είναι, ίσα-ίσα που η επιφανειακή γνώση, η ημιμάθεια και η επέλαση του … τρολλισμού μπορεί να συσκοτίζει τα πράγματα πιο πολύ από την άγνοια.
Όπως (όλοι?) η γνωριμία μου με την ιαπωνικότητα ήρθε μέσω του ιαπωνικού σινεμά. Όλα τα άλλα, λογοτεχνία, κόμικς, εικαστικά, θέατρο ακολούθησαν εκ των υστέρων. Η εικόνα μέσω του σινεμά (και του ανιμέισον) ήταν η Ιαπωνία. Δηλ. όταν λέμε σινεμά, εννοούμε Κουροσάβα! Αυτή ήταν η πύλη προς το ιαπωνικό πνεύμα για όσους ήθελαν κάτι παραπάνω να ξέρουν εκτός από τα Τογιότα, Νισάν, Σέικο κλπ, κάτι πέρα από το Περλ Χάρμπορ και τη Χιροσίμα, τις στολές γκέισας και σαμουράι τις απόκριες, το καράτε και το τζούντο. (Εσχάτως μια τρεντυ μειοψηφία μπορεί να επιδεικνύει τις γνώσεις της μέσω σούσι και σουσι μπαρ. Ας είναι!)
Εγώ πάντως έχοντας ξεχάσει τον Τανιζάκι, έπιασα το νήμα από τον κινηματογράφο του Κουροσάβα και αυτό (όχι εγώ, αυτό!) άρχισε να ξετυλίγεται, ασυνείδητα και αποσπασματικά.
Τι ήταν αυτό με την ιαπωνικότητα που άφηνε μέσα στον εγκέφαλο μου να αιωρείται ένα θαυμαστικό και ένα ερωτηματικό? Και γιατί πολλές φορές καθώς αυτό το νήμα ξετυλίγονταν προς τη δική μου Ιαπωνία είχα το αίσθημα της ανησυχίας ίδιο με αυτό που μας προξενεί κάτι που ενώ βρίσκεται χειροπιαστό μπροστά μας, ταυτόχρονα δεν βρίσκεται, ξεγλιστρά σαν άμμος, ανάμεσα στα δάκτυλα?
Για καιρό δεν έδινα σημασία. Ένα πρωί όμως, ξύπνησα απότομα, σαν ταραγμένος από ένα σερνόμενο εφιάλτη (δεν ξέρω τι είχα πιει το προηγούμενο βράδυ, διάνυα τη περίοδο του πρησμένου συκωτιού).
«Οι γιαπωνέζοι είναι εξωγήινοι», ανέκραξα. Σαν ένας γρίφος που ελλόχευε κάπου πίσω από το μέτωπο μου, ένιωσα αμέσως μια ανακούφιση, σαν να λύθηκε.
«Η Ιαπωνία είναι σίγουρα το μέρος που προσγειώθηκαν κάποια UFO και έκτοτε οι ιάπωνες είναι μια αποικία Ε.Τ. επί του πλανήτη γη. Τώρα μπορούν να εξηγηθούν αν όχι όλα πάντως τα περισσότερα» αποφάνθηκα, συζητώντας για την αποκάλυψη μου με μια φίλη που θαύμαζε μεν την ιαπωνική αισθητική και αισθαντικότητα, άλλα δυσπιστούσε ως προς κρίση μου μετά από κραιπάλη.
Πέρασαν και άλλα χρόνια. Ήρθε η εποχή που έπρεπε να διαλέξω μεταξύ διψήφιων τιμών στις τρανσαμινάσες μου από τη μια και την απόλαυση της καταστροφής του συκωτιού μου από την άλλη, διάλεξα το πρώτο. Παρ` όλη την άθλια νηφαλιότητα μου, η πεποίθηση, που μου καρφώθηκε μετά εκείνο το hang-over, ότι δηλαδή οι ιάπωνες είναι έξτρα-τερέστριαλ όντα αντί να υποχωρεί, εδραιώνονταν. Έβρισκα ότι όταν τους αντιμετώπιζα ως ufo είχα το μυαλό μου ήσυχο από διάφορα αισθητικό-φιλοσοφικό-άνθρωπο-γεωγραφικα ερωτήματα.
Όση περισσότερη ιαπωνικότητα προσροφούσα- αμάσητη, ανεπεξέργαστη το ομολογώ – τόσο αδυνατούσα να καταλάβω αυτό το μίγμα ακραίου φορμαλισμού και ρευστού αισθησιασμού, άκαμπτου συντηρητισμού άλλοτε αφελούς και άλλοτε διεστραμμένης ελευθεριότητας, την αποθέωση της αυτοχειρίας από τη μια και τον λεπτολόγο ουμανισμό της ιαπωνικής τέχνης από την άλλη. Οι αντιθέσεις που συσσώρευα ήταν πολλές.
Και τι ήταν αυτό που στα μάτια μου διαφοροποιούσε αυτή την αντιφατική και διαφεύγουσα ρευστότητα της ιαπωνικότητας από άλλες παραπλήσιες απωανατολικές επαφές, όπως ήταν τα κινεζικά η πιο πρόσφατα τα κορεατικά ερεθίσματα?
Εν τω μεταξύ όσο ογκόλιθος κι αν ήταν ο Κουροσάβα αρχικά, τόσο φαίνονταν ότι είναι η κορυφή ενός παγόβουνου. Α, βέβαια αν ο Κουροσάβα κατείχε τη θέση του Σωκράτη στη ιαπωνικό πνεύμα όπως το ανακάλυπτα, από πίσω έρχονταν μια ακολουθία … προσωκρατικών!
Πράγματι ανακαλύπτοντας τις ρίζες και τις επιρροές στον Κουροσάβα δεν έβρισκα μόνο εκπληκτικούς στυλίστες, ποιητές του κάδρου. Συχνά η κινηματογράφηση τους παραπέμπει σε μια ουμανιστική «αγιοποίηση» της ανθρώπινης κατάστασης, σκεπτόμουν. Οι Kenji_Mizoguchi, Yasujiro_Ozu, Kon_Ichikawa(που προσωπικά θαυμάζω πιο πολύ) κ.α., μου θυμίζουν τόσο συχνά το σινεμά των Ντράγερ και Μπέργκμαν, το πιο ουμανιστικό (δεν μπορώ να βρω άλλο πιο κατάλληλο χαρακτηρισμό) που εγώ αναγνωρίζω.
Και όμως όσο αφορά τους γιαπωνέζους σε μια σειρά από ερωτήματα οι απαντήσεις, μου διέφευγαν(και διαφεύγουν) σαν κινούμενη άμμος...
Η θέση του σεξ και της γυναίκας έχει κάτι παράδοξο για μια τόσο πατριαρχική ή μάλλον ανδροκρατούμενη κοινωνία. Η αντιμετώπιση του θανάτου μέσω της αυτοχειρίας τόσο διαδομένης στη ιαπωνική αντίληψη και οι ακραίοι κώδικες τιμής που συνοδεύουν το σέπουκου (χαρακίρι) στις ανώτερες τάξεις και άλλα που …
Δεν παραξενεύτηκα καθόλου που ο αινιγματικός (υποτίθεται) Λευκάδιος Χέρν, μια μορφή που στη Ιαπωνία χαίρει μέγιστης εκτίμησης, σε εμάς όχι, ιαπωνοποιήθηκε. Νομίζω ότι έκανε κάτι φυσικό, παραδιδόμενος και ασπαζόμενος την εξωγήινη μαγεία του ιαπωνισμού. Το παράδοξο θα ήταν να μην το έκανε!
Μιλώ για κινηματογράφο και εικόνες, κινηματογραφιστές και κάδρα, ενώ το μόνο που θέλω να πω και να κάνω είναι μια (τιμητική) εισαγωγή για ένα βιβλίο (και ένα συγγραφέα) που μόλις τέλειωσα. Είναι που όταν σκέπτομαι την Ιαπωνία και το πνεύμα της μου έρχονται εικόνες από τον (κλασικό κυρίως) κινηματογράφο. Η σκέψη μου δεν πάει στους συγγραφείς, αλλά με τη μια, στους κλασικούς ιάπωνες κινηματογραφιστές τους οποίους αντιλαμβάνομαι, (όπως τον Μπέργκμαν η τον Βισκόντι) περισσότερο σαν λογοτέχνες παρά ως σκηνοθέτες.
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΑΜΜΟΥ του Abe Kobo είναι η περίπτωση μου. Γιατί, ρίχνει μια γέφυρα ανάμεσα στη μισό-αστεία, μισό-σοβαρή ιδεοληψία μου περί εξωγηινότητας των ιαπώνων και σε μια πιο καθησυχαστική αποδοχή τους.
Ένας λόγος είναι ότι ο Abe Kobo αν και σύγχρονος των πιο γνωστών εκπροσώπων του ιαπωνικού λογοτεχνικού πανθέου (Μισίμα, Κενζεμπούρο Όε) του 20ου αιώνα διαφέρει, αρκετά από αυτούς. Ακόμα και σε πιο σύγχρονους λογοτέχνες όπως οι Murakami και Yokomizo (αυτούς έχω διαβάσει μέχρι σήμερα) ο μίτος που τους συνδέει με το μεινστρίμ, ας πούμε, του λογοτεχνικού πανθέου, είναι ορατός. Ο ΑΜΠΕ ΚΟΜΠΕ νομίζω ότι αποκλίνει ΕΔΩ μια καλή και σύντομη παρουσίαση (αν και μόνο το θεωρούμενο ως αριστούργημα του, υπάρχει στα ελληνικά, αυτός όμως ήταν πολυγραφότατος και πολυσχιδής)
Ο Abe Kobo χώνεψε μες στη γιαπωνέζικη κοιλιά του, καλύτερα από όλους, δυο δυτικοφερμένα ρεύματα οικεία σε μας, τον υπερρεαλισμό και το μαρξισμό. Όλο το έργο του και φυσικά και η γυναίκα της άμμου είναι διαπερασμένα από αυτά.
Το βιβλίο εκδόθηκε το 1962 αλλά έγινε γνωστό στη δύση μετά τη μεγάλη επιτυχία της ομώνυμης ταινίας(ΕΔΩ), το 1964, του Χιρόσι Τεσιγκαχάρα.
Πάλι και εδώ το σινεμά άνοιξε το δρόμο στη (υψηλή είναι αλήθεια!) λογοτεχνία.
Δεν μπόρεσα να τη δω όταν παίζονταν, όμως χωρίς να το ξέρω σε ανύποπτο χρόνο είδα μια άλλη το The_Face_of_Another_(film1966). Ένα εφιαλτικό αριστούργημα πιστό στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Abe Kobo αμετάφραστο στα ελληνικά. Για κάποιους ΟΠΩΣ ΕΔΩ(disorienting-novels-of-kobo-abe) αυτό είναι το καλύτερο του και όχι, Η Γυναίκα της Αμμου. Δεν έχει καμία σημασία το μεγαλύτερο μέρος του έργου του είναι άγνωστο δηλ. αμετάφραστο στη δύση, δηλ στα αγγλικά.
Για όποιον θέλει κριτικές για το μυθιστόρημα η γυναίκα της άμμου, στα ελληνικά ΕΔΩ και ΕΔΩ στα αγγλικά ξεχώρισα ΑΥΤΗ, για τη ομώνυμη ταινία ΕΔΩ. Για το "Πρόσωπο Ενός Άλλου" (ταινία) (the-face-of-another), για το μυθιστόρημα (αγγλικά) ΕΔΩ.
Η δική μου μέθοδος είναι πλέον να μη διαβάζω καμιά κριτική, αν μπορώ να το αποφύγω πριν από το να διαβάσω ένα βιβλίο. Οι κριτικές του μετά …
Δεν είμαι (θεός φυλαξοι) κριτικός παρά μόνο ιδιότροπος ως προς τα διαβάσματα και τα ρέστα, αυτό που θέλω να πω για αυτό το βιβλίο και αυτόν τον συγγραφέα είναι πόσο εμβληματικός για μένα έγινε, γιατί ανακάλυψα νομίζω, ένα πνεύμα εφάμιλλο του Κάφκα. Ο ΑΜΠΕ ΚΟΜΠΟ είναι ιάπωνας, οι αμμόλοφοι του όμως μπορεί να είναι οπουδήποτε στο κόσμο και όπως όλοι οι μεγάλοι η μεγαλοσύνη τους εξαρτάται από την οικουμενικότητα τους.
ΜΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Μπορεί βέβαια οι συγγένειες με το καφκικό κόσμο και οι ντοστογεφικικές καταβολές του συγγραφέα της Γυναίκας της άμμου να τονίζονται από όλους, αλλά θα πρόσθετα εδώ ένα συνειρμό που μου ήρθε την επομένη, μετά που διάβασα το βιβλίο.
Ανέβηκε από μέσα μου η περίπτωση του ρώσου ΓΙΟΥΡΥ ΝΤΟΜΠΡΟΒΚΣΥ που την έχω αναφέρει ΕΔΩ (και θεωρώ ότι είναι υποτιμημένος). Ο Ζίμπιν, ο αρχαιολόγος ήρωας, του ρώσου, έχει μπλεχτεί με την απρόσωπη, αμείλικτη και παρανοϊκή σοβιετική γραφειοκρατία. Oι τούμπες(τάφοι υπό μορφή λόφων) oπου έκανε τις ανασκαφές, στη στέπα του Καζακστάν και οι ιαπωνικές θίνες του γιαπωνέζου δάσκαλου Τζουν`πέι, (η ρωσική στέπα και οι ιαπωνικοί αμμόλοφοι) ξαφνικά μπήκαν δίπλα δίπλα, σε ένα δυστοπικό, δυσοίωνο και απελπιστικά κοντινό τοπίο...
Μια σύντομη επισκόπηση του λογοτεχνικού ΑΜΠΕ ΚΟΜΠΟ ΕΔΩ
Κ.Β. 13.05.2014
